BİLGİ (!) YARIŞMALARI -2-

"Hısım akraba."

Bu ikilemedeki sözcüklerden yalnızca biri, 'kan bağıyla birbirine bağlı insanlar' için kullanılır:

"Akraba"

İkilemede geçen öteki sözcük "hısım" ise kan bağıyla değil, 'evlilik yoluyla birbirine bağlı olan kimseler' demek.

Ve yine önemli bir yazım yanlışı:

19 Haziran 2023 günkü bölümde; "Gölmarmara" yanıtının sorusu:

"Şahuban ve Halime Hatun camiilerinin bulunduğu Manisa ilesidir."

"Cami" sözcüğü, sıfat tamlamasının 'tamlananı' olarak kullanılınca yalın durumda kalır:

Üç Şerefeli Cami, Çinili Cami...

Ad tamlamasının 'tamlananı' olunca '-i' ya da '-si' takısı alır.

Sultan Ahmet Camii (Camisi) , Selimiye Camii (Camisi)...

Ancak, "cami"yi çoğul olarak kullanıyorsanız yazım değişir.

Yarışma sorusundaki doğru yazım, bizce (-i takısız olarak) şöyledir:

"Şahuban ve Halime Hatun camilerinin..."

Yarışmanın son izlediğimiz bölümlerinden birinde ise "mezbele" yerine, "mezbelelik" yanıtını ekranda görünce tam anlamıyla irkildiğimizi söyleyebiliriz.

Uydurma "mezbelelik" sözcüğüyle ilgili olarak sözü, Türk dilinin büyük ustalarından Ömer Asım Aksoy'a (1889 - 1993) bırakalım: (3)

" 'Çöplük' anlamı taşıyan Arapça 'mezbele', gübre süprüntü, çöp demek olan 'zibl' sözcüğünün bir türevidir. Arapçada bir 'mef'ale' kalıbı vardır ki yer adı anlamlı sözcükler türetmeye yarar; Türkçenin '-lik' eki gibi. İşte 'zibl' sözcüğünden bu kalıba göre çöplük anlamında 'mezbele' üretilmiştir. Buna bir de '-lik' ekleyip 'mezbelelik' demek, 'çöplüklük' demek gibi bir şey oluyor."

'İBRET' NE DEMEK

Bir başka tv kanalının, içinde bulunduğumuz yaz aylarında yayımına ara verilen 'bilgi yarışması'na gelince...

Onunla ilgili de iki notumuz var.

1 Haziran 2023 günü ekrana getirilen bölümde, "ibret almak" yanıtının sorusu şöyleydi:

"Bir olaydan ders çıkarmak"

Bizce, soruda eksiklik var.

Şöyle:

Arapçadan dilimize giren "ibret; yanlış, kötü davranışlardan sakınmayı sağlayan olgu ya da bu gibi olgulardan alınması gereken sonuç" demek.

Dolayısıyla "ibret almak" da 'kötü bir olaydan ders çıkarmak'.

Öte yandan, "ibret dersi" demek de yanlış; çünkü, "ibret"in içinde zaten 'ders' anlamı var.

"İKAMET"İN 'K'Sİ KALIN

Aynı kanalın bilgi yarışması sunucusu, tv ekranlarında karşımıza çıkan her on kişiden en az sekizinin yaptığı bir sesletim yanlışına 5 Haziran 2023 günü düştü.

Arapça "ikamet" sözcüğü ile Farsça "-gâh" son ekinin birleşiminden oluşan "ikametgâh"ı yanlış okudu.

'Oturulan yer, konut' anlamındaki sözcüğün 'k' sesi 'kalın'; son ekteki 'g' sesi incedir.

Sunucu, 'k'yi de ince okudu.

Aslında, bu genç de sözünü ettiğimiz öteki gibi, 'ekran yüzü' olarak beğenilen, yarışmacılarla içten, sıcak iletişim kurabilen bir kişi.

TRT'nin TRT olduğu 1970'li yıllardaki bilgi yarışması izlencelerine, bir dil uzmanı da katılırdı. Uzman, elinin altında bulundurduğu Türkçe sözlüğe, ikirciğe (tereddüt) düşülen durumlarda bakmaktan gocunmazdı; yeter ki izleyiciler doğru bilgilendirilsin.

Aynı özeni, günümüzdeki tv kanallarının yöneticilerinden de bekliyoruz.

Yaptıkları önemli Türkçe yanlışlarına karşın, iyi niyetli iki genç sunucunun hevesini kırmaya gönlümüz elvermiyor. Onları biraz ayrı tutarak ekleyelim:

Dilimizi eşek arıları daha fazla sokmadan...

GRAM GRAM 'EPİGRAM'

Jandarma, 'marjinal köylü' avında,

Yandaşın kıydığı Akbelen ormanında.

'Namusumuz' İran sınırı güvensiz;

İngiliz yardımı, yol geçen hanında!

1) İsmet Zeki Eyüboğlu; "Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü", Sosyal Yayınlar, sayfa 208

2) Meydan Larousse Büyük Lügat ve Ansiklopedi; Cilt 9, sayfa 381

3) Ömer Asım Aksoy; "Dil Yanlışları", Yalçın Emel Yayınevi, 3. basım, Ocak 1990, sayfa 224 - 225